“…maar we hebben altijd nog steenkool, toch?”

In veel gesprekken over de noodzaak tot energietransitie wordt nog wel eens opgemerkt dat we met steenkool nog eeuwen voortkunnen. En met slimme technieken zoals CCS, CTL, gasification, biomassa-bijstook en zo, misschien zelfs wel een beetje duurzaam.

Dat klinkt leuk maar laten we eens simpel rekenen – hoe lang kunnen we eigenlijk met steenkool als we willen blijven groeien?

wat er in de grond zit en wat we eruit halen – de getallen.
We hebben op dit moment nog 826001 Mt kolen ‘proven reserve’ in de grond zitten. Zegt BP en oliemannen kunnen het weten want die zijn zuinig & voorzichtig met onze voorraden. Er is in 2009 6940,6 Mt steenkool naar boven gehaald. Als je die twee door elkaar deelt, hou je nog steenkool voor een eeuw over (119 jaar om precies te zijn, zo rekent BP ons voor “at current rates of production”). Dat heet de ‘reserves-to-production ratio’ oftewel R/P. Let wel: reserves zijn gedefinieerd als ‘economically recoverable under existing conditions’. Dus als de prijs stijgt of mijnbouwtechniek neemt een sprong, zullen er naar verwachting meer reserves verschijnen. Omgekeerd, als er lokaal nieuwe heffingen, export-restricties of aanvullende milieu-eisen komen, zullen sommige reserves weer verdwijnen. Zullen…

steenkool – even wat feiten
Nu zijn niet alle verschillende typen kolen even handig (steenkool is een natuurproduct met sterke verschillen in kwaliteit). Ik gooi hier alles op een bult, maar voor staalproductie heb je speciale soorten nodig, voor verschillende vormen van elektriciteitsproductie weer andere soorten, de cementindustrie gebruikt weer andere soorten. Er zijn de gewone milieu-aspecten van de winning en het gebruik van brandstoffen; steenkool is daarbij extra ongezond zelfs licht radioactief-giftig, de mijnbouw vindt vaak plaats onder erbarmelijke omstandigheden, het blijft gevaarlijk (er was in China in 2001-2004 een periode dat er gemiddeld elke week een ongeluk met meer dan 10 doden plaatsvond) en het spul is geo-politiek zeker niet evenwichtig verdeeld – een voorgestelde mijnbouwbelasting is het voornaamste breekpunt in de Australische verkiezingen. China zou in het huidig tempo van groei in 2024 door zijn eigen voorraden heen zijn, maar Rusland zou meer dan een half millennium op eigen productie kunnen teren (letterlijk!) en in veel landen wordt hoe-dan-ook geen steen- of bruinkoolachtigen gewonnen. Ter indicatie – de complete niet-rendabel-winbare Nederlandse kolenvoorraad (alle soorten) is slechts voldoende voor enkele tientallen weken wereldvraag. Er wordt aan de andere kant van de balans wel eens wat gevonden dat makkelijk & economisch gedolven (“proven”) kan worden – maar de laatste jaren veel minder dan er geproduceerd wordt – en er zit nog veel onder de grond maar duidelijkheid daarover is lastig te krijgen. Vast staat dat de voorraden zowel als proven reserves afnemen (rapport Energy Watch Group p. 5) en er zijn daarbovenop sterke wetenschappelijke indicaties (powerpoint alert) dat de juist gepubliceerde steenkoolreserves stelselmatig overschat zijn. In deze post houd ik mij aan de getallen (productie & consumptie) die BP geeft. De voorwaarden van de berekening, constante gemiddelde productiegroei en huidige proven reserves, zijn wel duidelijk. Hebben we in ieder geval een onderbouwde indicatie.

een dikke laag roet
Je zou denken dat we met geopolitiek rondschuiven en eerlijke handel (quod non!) nog een tijd vooruit kunnen en zo wordt het ons vaak voorgehouden. Helaas gooit groei een dikke laag roet in het eten. Als we 0% groei aannemen kunnen we met z’n allen (als we de zakken antraciet aardig verdelen) inderdaad nog een dikke eeuw voort. Echter loopt dat terug naar 79 jaar bij 1% groei en bij 5% groei (gemiddelde productie groei in de afgelopen jaren!) is nog maar 38 jaar te gaan. Bij een honger naar harde kolen als die India in de groei-jaren 2003-2008 had (15%) zijn we er met z’n allen in 2030 compleet doorheen. Ik zet hieronder een grafiekje met de groei-scenario’s.

de nabije toekomst van steenkool zit toch goed met CCS en zo?
Ook CCS – de voorgestelde-maar-nog-niet-op-grote-schaal-toegepaste techniek om de CO2 op te slaan – is niet nuttig om het gebruik van steenkool in de elektriciteitsproductie te verlengen: CCS vergt juist een hoop extra energie (van 11% tot wel 40% extra per geproduceerde kWh, zie IPCC Special Report on Carbon Dioxide Capture and Storage, technical summary, p 27). Dat zal voor een niet onaanzienlijk deel overigens in andere brandstoffen zitten (zoals olie voor transport) – ook geen fijn vooruitzicht. En zo ver is het natuurlijk nog niet – hoe ironisch ook, het zou kunnen zijn dat in veel landen voorraden steen- en bruinkool eerder op zijn dan dat daar CCS succesvol geïmplementeerd kan worden. Nog lastiger wordt het met gepropageerde technieken als CTL, een oude, inefficiente manier om transportbrandstof te maken van steenkool ter vervanging van diesel & stookolie. Dan gaat het het nog sneller met steenkool, daarmee dicht je het ene lek met het andere. Daarnaast raken de ‘betere’ koolsoorten (met name antraciet) sneller uitgeput dan de minder energiehoudende soorten.

en nederland dan? steenkool klinkt heel ouderwets.
Eind jaren zestig sleepte ik in vakanties bij mijn grootouders een volle kolenkit vol eierkolen van de bunker in het schuurtje naar de kolenkachel in de woonkamer. ‘Kolenkit’, ‘bunker’, ‘eierkolen’, dat klinkt als antraciet-grijs verleden maar in Nederland gebruiken we vandaag de dag nog volop steenkool voor elektriciteit, staal en zelfs cement. Veel meer dan in de jaren ’70 en ’80.

steenkool in Nederland, iets voor de toekomst…?
Zeker op het gebied van de elektriciteitsvoorziening zijn buitenlandse bedrijven op dit moment druk bezig; er worden een aantal grote kolencentrales gebouwd. Waarom? Omdat het in Nederland mag. Het Zweedse NUON bouwt de multifuel Magnum (pdf) bij de Eemshaven (in totaal 1200MW; in 2de fase kolengestookt), het Duitse RWE is bezig met een centrale van in totaal 1600MW. Op de Maasvlakte laat de Duitse reus e.on een echt grote jongen van 1070MW verrijzen naast haar twee werkende kolencentrales. Het Frans/Belgische Elektrabel blijft niet achter – ook zij bouwen een nieuwe kolencentrale (800MW) op de Maasvlakte. Uiteraard zijn deze centrales groengerand: biomassa-bijstook is mogelijk, CO2 probeert men af te vangen als de techniek daarvoor klaar is, emissies zullen zeker onder de normen blijven. Tja … wellicht nog voordat deze centrales compleet zijn afgeschreven, zullen ze allemaal van steenkool verstoken blijven. Of het spul is er gewoonweg niet meer, of het is te duur geworden in vergelijking met andere energie-opwekkingsmethoden die goedkoper worden (PV, wind en andere kapitaalslasten-geörienteerde elektriciteitsvoorzieningen).

Het is over de duim berekend maar de conclusie is wel duidelijk:

Steenkool is niet “goedkoop en overvloedig”. Steenkool is nog een tijdje goedkoop en daarna wordt snel regionaal schaars en daarmee een dure brandstof. Het blijft smerig en slecht voor het milieu.

Steenkool = geen optie.

Update 17 september 2010: Vattenfallbaas wil af van kolencentrales “De Zweedse regering eist dat staatsbedrijf Vattenfall milieuvriendelijker wordt. Mede door de overname van Nuon is het energiebedrijf, dat ook eigenaar is van oude, sterk vervuilende kolencentrales in Polen en Duitsland, een van de meest vervuilende bedrijven van Europa geworden. Vattenfall stoot momenteel jaarlijks bijna 100 miljoen ton van het schadelijke broeikasgas CO2 uit.”

Update 20 september 2010: Vattenfall gaat bezuinigen “De topman van het Zweedse staatsbedrijf [Vattenfall] gaat ervan uit dat het opwekken van energie met kolen prijzig wordt, omdat fors zal moeten worden betaald voor de uitstoot van het broeikasgas CO2. Grote kolencentrales zijn alleen interessant, als de mogelijkheid bestaat om het CO2 op te vangen en op te slaan. Løseth gaat er vanuit dat het zeker tot 2020 zal duren voordat dergelijke centrales commercieel haalbaar zijn.”

Update 27 september 2010:
Met de huidige ontwikkelingen gaat Nederland binnenkort een echt kolenland inhalen – het Verenigd Koninkrijk. Op dit moment wordt er in Nederland per hoofd van de bevolking net zoveel kolen geconsumeerd als in het Verenigd Koninkrijk. En de trend is duidelijk: gasland Nederland haalt kolenland VK rechts in.
In een plaatje:

Update 5 oktober 2010:
Niet altijd zijn de spotjes van Greenpeace zo spot-on.

Update 6 oktober 2010:
Het viel te verwachten: “Opslag CO2 voorlopig van de baan” kopt Trouw Groen. De nieuw-te-vormen regering wil eerst een kerncentrale (ze verwachten daar wellicht minder weerstand tegen ;-)) en dan pas weer verder met nadenken over CO2. Het verschuiven van wankel draagvlak voor niet-duurzame oplossingen biedt een interessant doorkijkje hoe het nieuwe kabinet wil regeren.

Update 9 november 2010:
De zuiderburen hebben de argumenten wel op een rijtje: “de deputatie van de provincie Antwerpen heeft beslist om geen milieuvergunning te verlenen aan de firma E.ON voor de bouw van een steenkoolcentrale in de Antwerpse haven”. Volgens e.on kraftwerke is er nog geen probleem – “The permit procedure is in full swing…”.

Update 14 februari 2011:
Greenpeace heeft in een duidelijk factsheet de te bouwen buitenlandse kolencentrales in Nederland op een rijtje gezet. (Er zit wat verwarring in: de URL geeft 5 centrales aan, het PDF-document 6 en het zijn er uiteindelijk 5, omdat afgelopen december c.gen heeft aangegeven de locatie in Rotterdam niet te gebruiken.)

Update 11 april 2011:
One down, four to go.
Nuon heeft in een persbericht, ondergesneeuwd in het milieugeweld, haar eigen afweging duidelijk gemaakt.

“Bedrijfseconomische aspecten, zoals de ontwikkeling van grondstofprijzen, spelen een grote rol in het besluit om niet op korte termijn een investeringsbeslissing te nemen over de toepassing van vergassingstechnologie. Dit bestaat uit een kolen- en biomassavergassingsdeel gecombineerd met de afvang en opslag van CO2.”

Lees – natuurlijk zwichten wij niet voor zomaar voor milieubezwaren of procedures, maar onze verwachtingen omtrent prijsontwikkelingen bepalen inmiddels dat grote, langjarige investeringen in (voornamelijk) kolengestookte centrales te risicovol zijn.

Als dat werkelijk zo is, lijkt mij dat beter nieuws dan dat de milieu-clubs gewonnen hebben.